Araştırmalar, 2014 yılında 980 milyon ton civarında gerçekleşen küresel yem üretiminin, 2015’te yaklaşık yüzde 1,6’lık artışla 995 milyon tona ulaştığını göstermektedir. Çin, tahminen 8.550’den daha fazla yem değirmeninde gerçekleştirdiği 179 milyon tonluk üretimle, bir kez daha dünya yem üretiminde lider üretici oldu. Ancak liderliğe rağmen 2014 yılında olduğu gibi 2015 yılında da ülkenin yem üretiminde düşüş yaşandı. Küresel yem üretiminde ikinci sırada 6.012 yem değirmenin ürettiği 173 milyon ton yem ile ABD ve üçüncü sırada 1.556 yem değirmenin ürettiği 68 milyon ton yemle Brezilya yer alıyor.
Hayvancılık, tarih boyunca insan beslenmesinde büyük önem taşıyan temel besin maddelerinin üretim kaynağını oluşturmuştur. Bunun yanı sıra bitkisel üretim ve endüstri artıkları gibi ürünlerin değerlendirilmesi ve istihdam alanları yaratma gibi ekonomik ve toplumsal işlevlere de sahiptir. Dünya nüfusundaki hızlı artış, tahıl gibi tarımsal ürünlere olduğu kadar hayvansal ürünlere olan gereksinmeyi de sürekli artırmaktadır. Bu yüzden hayvancılığın ülkelerin ekonomilerindeki yeri ve önemi giderek artmaktadır.
Ülkelerin hayvancılığının gelişmesi ya da et, süt, yumurta gibi hayvansal ürünlerin üretiminin arttırılması da sadece yüksek verimli ırkların kullanılmasına bağlı değildir. Hayvanların, besin maddeleri gereksinimlerini yeterli ve dengeli bir şekilde karşılayacak rasyonlarla beslenmeleri de üretimin arttırılmasında son derece önemli bir etkendir. Yüksek verimli hayvanların ve özellikle kanatlı kümes hayvanlarının, 40’ın üzerindeki besin maddesi gereksinimlerinin bir iki yemle karşılanması olanaksızdır. Hayvanlarda yetersiz ve dengesiz beslenmeye bağlı sağlık sorunlarının önlenmesi, daha fazla ve daha nitelikli hayvansal ürünler elde edilmesi için hayvan beslemede yeterli düzeyde karma yemlerin kullanımı büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle hayvancılığı gelişmiş ülkelerde, karma yem endüstrisi ve buna bağlı olarak da karma yem üretim ve tüketiminin, tarihsel süreç içerisinde büyük gelişmeler gösterdiği bilinmektedir. Bunun yanı sıra bu alanda gerçekleşen teknolojik gelişmeler, karma yem endüstrisinin hayvansal üretime katkısını daha da büyük boyutlara ulaştırmıştır.
DÜNYA KARMA YEM ÜRETİMİ VE YEM SANAYİ
Dünyada üretimi eskilere dayanan karma yemlerin endüstriyel anlamda ilk üretimi 1800’lerin sonunda ABD’nin Missouri eyaletinde başlamıştır ve aynı işletme halen üretimine devam etmektedir. Dünyada karma yem sektörüne yönelik ilk düzenlemeler ise 1916 ve 1920 yılları arasında yapılmıştır. Alltech’in 2015 yılı için hazırladığı ve 130 ülkedeki karma yem üretimini değerlendirdiği “Küresel Yem Araştırmaları Özeti”ne göre; yem endüstrisinde 2013 yılında elde edilen 962 milyon tonluk üretim miktarı, yüzde 1’lik artış göstererek 2014 yılında yaklaşık 980 milyon tona ulaştı.
Alltech’in hazırladığı “2016 Dünya Yem Araştırması” (2016 Global Feed Survey) ise 2014 yılında 980 milyon ton civarında gerçekleşen küresel yem üretiminin 2015’te 995 milyon tona ulaştığını göstermektedir. 2015 yılı verilerinden elde edilen bulgular, yem sanayinde yüzde 1,6’lık bir artış olduğunu ortaya koymaktadır.
Dünyada karma yem üretiminin yoğun olarak yapıldığı bölgelere bakıldığında, Asya, Avrupa ve Amerika’nın ön plana çıktığı görülmektedir. Alltech araştırmasına göre 2014 yılında Çin, dünya karma yem üretiminin yüzde 19,3’ünü karşılayan en büyük üretici ülkedir. Çin’i yüzde 17,2 pay ile Amerika ve yüzde 6,8 pay ile Brezilya takip etmektedir. Meksika, İspanya, Hindistan, Rusya, Japonya ve Almanya diğer büyük üreticiler olarak sıralanmaktadır.
2015 yılında ise incelenen 131 ülke arasında Çin, tahminen 8.550’den daha fazla yem değirmeninde gerçekleştirdiği 179 milyon tonluk üretimle, bir kez daha dünya yem üretiminde lider üretici oldu. Ancak liderliğe rağmen 2014 yılında olduğu gibi 2015 yılında da ülkenin yem üretiminde düşüş yaşandı. Ülke, geçen yılki üretim miktarından yüzde 4,9 gibi kayda değer bir düşüş yaşadı. Küresel yem üretiminde ikinci sırada 6.012 yem değirmenin ürettiği 173 milyon ton yem ile ABD ve üçüncü sırada 1.556 yem değirmenin ürettiği 68 milyon ton yemle Brezilya yer alıyor.
ABD’nin yem üretiminde yüzde 2,9 civarında bir artış yaşanırken, Brezilya’nın üretimi bir önceki yıla göre yüzde 2,6 oranında artış yaşamıştır. Bununla birlikte Hindistan, yem üretimini 31 milyon tona çıkararak büyük bir artış yakalamıştır (2014 yılına kıyasla yüzde 19,4 artış).
Bölgesel bazda yem üretimine bakıldığında Avrupa ve Latin Amerika olarak gruplandırılmış bölgelerin, 2015 yılında en yüksek büyümeyi gördüğü göze çarpmaktadır. Avrupa’daki yem üretimi yüzde 3,5’leri aşarken, Latin Amerika’daki artış yüzde 5,1 civarındadır. Afrika ve Kuzey Amerika’nın tamamında da hafif bir artış eğilimi gözlenmektedir. Ortadoğu’da ise üretim bir önceki sezona kıyasla yüzde 11 civarında düşmüştür. Tekil bazda ise birçok ülke, büyüme ve gelişmede parlak noktalara ulaşmış olabilirler. Meksika, Rusya, Türkiye ve Birleşik Krallık, yem üretiminde iki yıl üst üste önemli bir artış yaşayan bu ülkeler arasındadır. 2014 yılında iş değeri 460 milyar dolar civarında olan küresel yem sanayinde, günümüzde 32.341 yem değirmeni olduğu tahmin edilmektedir. Bu değirmenlerden 1.210’u Afrika’da, 14.349’u Asya’da, 5.545’i Avrupa’da, 4.006’sı Latin Amerika’da, 719’u Ortadoğu’da ve 6 .512 tanesi Kuzey Amerika’da yer almaktadır.
Alltech’in 2014’ü kapsayan araştırmasına göre dünyadaki en büyük 10 yem şirketinden ilki olan Tayland merkezli CP Group’un yıllık yem üretimi 27 milyon ton civarındadır. Bu şirketi 20 milyon tonluk üretimle Çin merkezli New Hope Group takip ediyor. Dünyanın önde gelen tedarikçilerinden ABD merkezli Cargill, 19,2 milyon tonla üçüncü sırada yer alırken, Cargill’i yine ABD merkezli Purina Animal Nutrition 12 milyon tonla takip etmektedir. İlk 10’daki diğer firmalar ve üretim miktarları ise şöyle; BRF (Brezilya) 11 milyon ton, Tyson Foods (ABD) 10,3 milyon ton, COFCO (Çin) 8,3 milyon ton, JA Zen-Noh (Japon) 7,5 milyon ton, Shaungbaotai Group (Twins Group – Çin) 6,6 milyon ton ve Wen’s Food Group (Çin) 6,5 milyon ton.
TÜRLERE VE BÖLGELERE GÖRE YEM ÜRETİMİ
2014 yılında küresel hayvancılık türlerine göre yem üretimine bakıldığında, kanatlı grubunun 439 milyon tonluk miktarla yem pazarının yüzde 45’ine sahip olduğu ve endüstrideki liderliğini sürdürdüğü görülmektedir. Kümes hayvancılığı 2013 yılıyla aynı oranda kalırken su ürünleri ve evcil hayvan grubunda 1 milyon tonluk artışlar yaşanmıştır. 2014 yılındaki en büyük artış ise yüzde 5,3’lük artışla 256 milyon tona ulaşan domuz yemlerinde görülmüştür.
2015 yılına dair küresel ölçekte hayvan türleri bazında yem üretimine bakıldığında ise kanatlı grubunun, yüzde 47 pay ve 464 milyon tonla bir kez daha sektörün lideri konumda olduğu görülmektedir.
Kanatlı ve evcil hayvan grubu, büyüme yüzdesinin (kanatlı yeminde yüzde 5,7 ve evcil hayvan yemlerinde yüzde 4,5 artış) en fazla olduğu gruptur. Su ürünleri grubunda yüzde 14,6’lık önemli bir düşüş olduğu, ruminant grubunda yüzde 2,6’lık artış, domuz ve atçılığın ikisinde ise düşüş olduğu görülmektedir.
TÜRKİYE’DE KARMA YEM ÜRETİMİ
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’nın verilerine göre; 2008 yılında 9,5 milyon ton olan Türkiye’nin toplam karma yem üretimi 2011 yılında 13,1 milyon tona ulaşmıştır. 2012 yılında devam eden artışla birlikte 14,5 milyon tona ulaşan Türkiye’nin yem üretimi, 2013 yılında 15,9 milyon tona, 2014 yılında ise 18 milyona ulaşmıştır. Türkiye’nin yem üretimine dair veriler, üretimin son 10 yılında istikrarlı bir şekilde arttığına işaret ediyor. Son veriler 2015 yılında üretimin 20 milyon tonu aştığını göstermektedir. Son 10 yıldaki toplam artış oranı ise yüzde 194,2 civarındadır. 2016 yılının Mart ayına kadar kaydedilen toplam karma yem üretimi ise 932 bin tondur.
Toplam karma yem üretimindeki en büyük pay, 2015 yılı itibariyle sığır süt yemlerine aittir. 2015 yılında 5,3 milyon ton olan sığır süt yemi üretimini, 4,7 milyon tonla etlik piliç yemleri takip etmektedir. Yumurta yemleri 3,4 milyon tonla üçüncü sırada yer alırken sığır besi yemleri 3,3 milyon tonla dördüncü sırada yer almaktadır. Diğer karma yemlerin 2015 yılındaki üretim miktarı ise 3,2 milyon tondur.
2002-2015 yılları arasında gerçekleştirilen karma yem üretim rakamları Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı kayıtları dikkate alınarak aşağıdaki tabloda da belirtilmiştir. Ancak bu rakamlar, Bakanlığa bildirilen faturalı resmi rakamları ifade etmektedir. Dolayısıyla 2015 yılında Türkiye’de üretilen kayıtlı yem miktarı olan 20 milyon ton karma yeme ilave olarak, kendi işletmesi için karma yem üretenleri ve sektördeki faturasız satışları da dikkate almak gerekir.
TÜRKİYE YEM SEKTÖRÜ
Türkiye’de karma yem endüstrisiyle ilgili ilk girişim; 1955 yılında özel sektörle başlamıştır. Gerçek anlamda girişim ise 1956 yılında Yem Sanayi Türk A.Ş.’nin kurulması ile devletin öncülüğünde olmuştur. Anılan şirket, kısa sürede kendi öz fabrikalarını işletmeye açarken, bir yandan da özel sektörle ortaklık kurarak fabrika sayısını 26’ya ulaştırmıştır.
Özel sektöre ait yem fabrikaları 1965 yılından itibaren kurulmaya başlanmıştır. Öncülük görevini tamamlayan Yem Sanayi Türk A.Ş., tüm yem fabrikalarını özelleştirme kapsamında satarak, 1996 yılından itibaren sektörden çekilmiş, bu tarihten sonra karma yemin tamamı özel sektör tarafından üretilmeye başlanmıştır. Bakanlık ve Türkiye Yem Sanayicileri Birliği (Türkiyem-Bir) kayıtlarına göre; 2008 yılında 470 olan faal karma yem fabrikalarının sayısı, 2009-10 yıllarında 465’e düşmüş, 2011 yılında ise 478’e çıkmıştır. 2012 yılında 471’e düşen fabrika sayısı, 2013’te yeniden artışa geçmiş ve 492’ye ulaşmıştır. 2014 yılında 508 faal fabrika bulunurken, bu sayının 2015 yılında 521’e ulaştığı belirtilmektedir. Bu 521 yem fabrikasının tek vardiyadaki faal kapasitesi ise yılda 17 bin tondur.
Türkiye’de faal fabrikalar ağırlıklı olarak Ege ve Marmara bölgelerinde yer almakta olup; bu bölgeleri İç Anadolu bölgesi izlemektedir. 2010 yılı için, Türkiye’deki toplam faal yem fabrikası sayısının yüzde 61,7’sini 10 ton/saat kapasiteden küçük fabrikaların oluşturduğu söylenmektedir. 11-20 ton/saat kapasiteli fabrikaların oranı yüzde 26,2 olup, geri kalan yüzde 12,1’lik kısım ise 20 ton/saat üzeri fabrikalardır.
Faal olamayan, yani kapanan fabrikaların yaklaşık yüzde 83,4 gibi büyük bir bölümü 10 ton/saat kapasiteden küçük fabrikaların teşkil etmektedir. Nitekim bu günlerde sektöre yeni katılan fabrikalar yüksek kapasiteli fabrika kurmayı tercih etmektedir.
TÜRKİYE’DE YEM FİYATLARI
Sektörde karma yem fiyatları 1734 sayılı Yem Kanunu ve Yem Yönetmeliği’nin yürürlüğe girmesinden itibaren Devlet tarafından tespit edilmekte iken, 24 Ocak 1995 kararları sonrası fiyatlar serbest piyasa koşullarında teşekkül etmektedir.
Yem sanayi bir ara sektördür. Girdilerini büyük oranda bitkisel üretimden alır ve ürettiğini hayvansal üretime verir. Bu özelliği nedeniyle yem fiyatları iki unsurdan etkilenir. Bunlardan birisi hammadde fiyatları, diğeri ise hayvansal ürün fiyatlarıdır.
Yem hammadde fiyatlarındaki artışa bağlı olarak yem fiyatları da yıllar itibariyle artış göstermektedir. Türkiye Yem Sanayicileri Birliği verilerine göre, 2010 yılında ton başına ortalama 895 TL olan etlik piliç yemi fiyatı, 2011 yılında 1.020 TL’ye, 2013 yılında 1.162 TL’ye, 2014 yılında da 1.264 TL’ye yükselmiştir. 2015 yılında 1.205 TL’ye gerileyen etlik piliç yemi, en yüksek fiyata sahip yem grubu arasında yer almaktadır. 2010 yılında ton başına 490 TL olan süt yemlerinin fiyatı ise 2012 yılında 710 TL’ye, 2013 yılında 728 TL’ye, 2014 yılında 758 TL’ye, 2015 yılında ise 782 TL’ye ulaşmıştır. 2010 yılında ton başına 479 TL olan besi yemlerinin fiyatı, 2012 yılında 684 TL’ye, 2013 yılında 708 TL’ye, 2014 yılında da 744 TL’ye ulaşmıştır. Besi yemlerinin 2015 yılındaki ortama fiyatları ise 748 TL’dir.