“Günümüzde yem endüstrisi, yem formülasyonu için geniş seçeneklere sahiptir. Uygun bir yazılımın seçilmesi, ihtiyaçların dikkatli analiz edilmesine ve maliyet avantajına bağlıdır. Doğrusal programlama tabanlı yem optimizasyon yazılımları, kullanıcılar için uygun bir araç olurlar. Profesyonel bir yazılım tercih edilirken, toplam sahip olma maliyeti göz önünde bulundurulmalıdır.”

Öncelikle Sezar’ın hakkını Sezar’a vermeliyiz. Bu yazıda anlatılacak konu, işin teknik açıdan nasıl yapıldığı ya da yapılması gerektiği üzerinedir. Hiç bir zaman, bir ziraat mühendisi ya da veterinerin konu hakkındaki bilgileri yadsınamaz. Anlatılanlar, ilgili kişilerin çok daha verimli ve ucuz ürünler elde edebilmek için kullanmaları gereken araçlar ve yöntemlerdir.

1950’li yılların başında, günümüz anlamındaki bilgisayar insan hayatına girmeye başladı. Bu giriş ile birlikte çok farklı alanlarda ve farklı amaçlarla kullanılmaya başladı. Bu alanlardan biri de tabii ki hayvancılık ve yem sektörü oldu. Biraz literatür karıştırılırsa, 1951 yılında F.V. Waugh tarafından yayınlanan “Minimum Maliyetli Mandıra Yemi” (The Minimum-Cost Dairy Feed) isimli makalede, bir bilgisayar kullanılarak nasıl yem formülü hazırlanabileceği konusunun işlendiği görülebilir. Günümüz bilgisayar ve yazılım teknolojileri göz önüne alındığında, bu alanda çok gelişmiş yazılımlar olduğunu görmek hiç de şaşırtıcı değil.

Yem formülasyonu, hedef hayvan grubu için gerekli tüm besin maddesi ihtiyaçlarını karşılayan bir ürün oluşturmak üzere, karıştırılması gereken yem hammaddelerinin miktarlarının belirlenmesi işlemidir. Büyükbaş, kanatlı ya da yumurta işletmeciliği giderleri incelendiğinde, hayvanlara yedirilen yem maliyetinin ana maliyetteki en önemli gider kalemi olduğu aşikârdır. Bu nedenle, hayvanlara yedirilen yemlerin maliyetlerinin minimumda tutulması önemlidir. Hayvanları minimum maliyet ile beslerken, varlıklarını sürdürmeleri, gelişimleri ve ürün verebilmeleri için de belirli besin değerlerini ihtiyaçlarının altında kalmamak üzere almaları gerekmektedir. İşte bu noktada, yem formülasyon yazılımları, hayvanları hem dengeli hem de düşük maliyetle beslemek için kullanılabilecek bir araç olarak karşımıza çıkmaktadır.

Yem formülasyon yazılımları, yukarıda bahsettiğimiz maliyet etkin yem formülleri oluşturmak için, “Lineer Programlama” (Linear Programming) yöntemini kullanırlar. Bu yöntem sayesinde, istenilen değerlere sahip bir yem karışımının en ucuz maliyetle nasıl üretilebileceği hesaplanır. Arka planda karmaşık işlemler yapılırken, ön tarafta kullanıcılar basit bir şekilde hammadde ve besin maddesi sınırlamalarını belirler ve hesaplama tuşuna basarlar. Hayatın her zaman kolay olmadığı gibi, lineer programlama algoritmasında da her zaman istenilen sonuç direk elde edilemeyebilir. Çözme işlemi sırasında, sıradan bir algoritmanın bir döngüye girip, sonuca ulaşamaması çok olasıdır. Bu sıkıntının giderilmesi için, kullanılan algoritmalara, döngüye düştüğünü anlayacak ve oradan kurtulmasını sağlayacak ekler yapılması gerekmektedir.

Tüm Lineer Programlama esaslı yem formülasyon yazılımlarında en az üç veri tablosu bulunur. Bunlar, formülün hazırlanmasında kullanılan malzemeler yani hammaddeler, besin maddeleri ve formüllerdir.

Besin maddeleri, formülasyon sisteminde merkezi bir rol oynar, çünkü hem kullanılacak hammaddelerle hem de üretilmek istenen formüllerle direk ilgilidirler. Formülasyon yazılımında “Besin Maddesi” terimi, sadece besleme bilimi anlamları ile değil, aynı zamanda ölçülebilir herhangi bir parametre anlamında da olabilirler. Örneğin, renk, koku ve yoğunluk gibi fiziksel parametreler formülasyon yazılımı içerisinde birer besin olarak da ele alınabilir.

Hammaddeler ile ilgili veri tablosu, en az dört önemli bilgi parçasını depolar: Hammadde isimleri, formülasyon için hammaddelerin mevcudiyeti, hammaddeye ait besin değerleri ve hammadde maliyeti.

En alt düzeyde yeteneklere sahip bir yem formülasyon yazılımında, hammaddelerin isimleri ve fiyatları, besin maddelerinin isimleri, birimleri ve hangi hammadde de ne kadar bulundukları, son olarak da üretilmek istenen yem formüllerinde sınırlamaları ile birlikte kullanılmak istenen hammaddeler ve besin maddelerinin tanımlanması gerekmektedir. Bu bilgiler kullanılarak en ucuz maliyetli yem formülüne ulaşmak mümkündür.

Amaç en düşük maliyetli formülü elde etmek iken, göz ardı edilmemesi gereken bazı konular da vardır. Mesela:

• Kullanıcı elde ettiği çözüm sonucuna karşılık, bazı hammadde ya da besin maddesi sınırlamalarını çok az miktarlarda değiştirerek daha ucuza bir çözüm elde edilebiliyor mu?

• Farklı işletmeler altında farklı fiyat ve besin değerleri ile yem üretilmek isteniyor mu?

• Hammaddelerin üzerinde alış fiyatı dışında belirli parametrelere bağlı başka maliyetler var mı?

• Besin değerleri başka bir besin maddesinin değerlerine bağlı mı?

• Bazı hammaddelerin kendi aralarında belirli bir dengede olması isteniyor mu?

• Benzer hammaddelerin toplamının belirli bir miktarı geçmesi ya da geçmemesi isteniyor mu?

• Değişen piyasa koşulları altında formüllerinin nasıl etkileneceğini bilinmek isteniyor mu?

• Çok farklı raporlar üretmek isteniyor mu?

• Elde edilen formül, fabrika otomasyon sistemine yollanmak isteniyor mu?

Bunlar gibi bir sürü ihtiyaç sıralanabilir. MS Excel vb. elektronik tablo (spred sheet) yazılımları belirli çözme işlemlerini temel anlamda yapabilirler ve eğitim amaçlı olarak kullanılabilirler. Ancak, yukarıda listelediğimiz ihtiyaçları gidermek konusunda yetersizdirler. O nedenle yem formülasyonu çözümleri için bu amaca yönelik profesyonel olarak hazırlanmış yazılımların kullanılması gerekir.

Tabii ki profesyonel yem formülasyon yazılımları arasında da farklılıklar bulunmaktadır. Bu yazılımların kullanım ihtiyacına göre sunmaları gereken özelliklerden bazıları şunlardır:

Tekil Karışım (Single Blend) veya Çoklu Karışım (Multi Blend) olarak adlandırılan, formüllerin teker teker veya birden fazla formülün tek seferde en ucuz ya da en iyi duruma getirildiği çözüm yöntemleri bulunur. Tekil karışım, formüllerin birer birer iyileştirilmesini sağlar. Tekil karışım kullanıldığında, formülde kullanılabilecek tüm bileşenlerin herhangi bir miktarda sınırlama olmaksızın var olduğu kabul edilir. Bu, makul bir varsayım değildir, çünkü tüm maddeler, belirli bir yerde herhangi bir zamanda yem üretimi için sonlu miktarlarda mevcuttur. Alternatif olarak, Çoklu Karışım kullanıldığında, tüm formülleri aynı anda en iyi duruma getirmek ve hammaddelere, bu hammaddelerin en yüksek değer biçildikleri formüllerle kullanılmasına izin verilmektedir.

Konsantre ürünleri, takviyeleri ve ön-karışımları tasarlamak ve formüle etmek, çok basit değildir. Bir beslenme uzmanı, bir konsantre tasarlamak isterse, hayvana sunulacak besin takviyelerinin besin değer katkılarını dikkate almalıdır. İleri formülasyon yazılımları, sonuçtaki ürünün pazar ihtiyaçlarına tam olarak hizmet edebilmesi için her iki bileşenin de optimizasyonunu sağlamalıdır. Bazen bir ürün birden fazla üretim aşamasına sahip olabilir ve besleme formülasyon yazılımında bu formülün birinci aşamadan ikinci aşamada kullanılacak bir bileşen olarak optimize edilmesine, kaydedilmesine ve kullanılmasına yönelik seçenekler sunması gerekir.

Formülasyon yazılımı, formüle eklenmiş bazı hammaddeler vin formül içinde neden kullanılmadığını açıklayan ve besin özellikleri değiştiğinde veya hammaddelerin sınırlamaları ve maliyetleri değiştiğinde formül maliyetinde ne tür değişikliklerin meydana geleceğini anlatan araçlar sunmalıdır.

Formülasyon yazılım paketleri, reddedilen bileşenlerin “Gölge Fiyatlar” olarak bilinen değerlerini ve formülde belirtilen sınırlayıcı seviyelere (minimum / maksimum) ulaşan besin seviyelerini sağlayan temel duyarlılık analizlerini içerir. Gelişmiş yazılım paketleri, yalnızca gölge fiyatları göstermekle kalmayıp, bir hammaddenin maliyeti çok çeşitli değerlerde değişirse, dâhil edilme düzeylerinin nasıl değişeceğini de belirten “Parametrik Analiz” aracılığıyla daha ayrıntılı hassasiyet analizi için seçenekler sunar. Bu araçları kullanmak, yem fabrikasının silolarında bulunan ve gelecekteki satın alımlarda hali hazırda kullanılan hammaddelerin kullanımı konusunda kararlar almanıza yardımcı olacaktır.

Günümüzde yem endüstrisi, yem formülasyonu için geniş seçeneklere sahiptir. Uygun bir yazılımın seçilmesi, ihtiyaçların dikkatli analiz edilmesine ve maliyet avantajına bağlıdır. Doğrusal programlama tabanlı yem optimizasyon yazılımları, yukarıda belirttiğimiz ek avantajları sağladıkları sürece, kullanıcılar için uygun bir araç olurlar. Kullanılan yöntemler ve algoritmalar nedeni ile bu yazılımların birbirlerinden farklı çözüm sonuçları bulmaları imkânsızdır. O nedenle, birbirlerine çözüm sonuçları açısından bir üstünlükleri yoktur. Profesyonel bir yazılım tercih edilirken, toplam sahip olma maliyeti göz önünde bulundurulmalıdır. Toplam sahip olma maliyeti, ilk satın alma maliyeti ve yazılımın güncel tutulabilmesi için bazı yazılımların talep ettikleri güncelleme ücretinden oluşmaktadır. Bununla birlikte, ücretsiz olarak elde edilecek elektronik tablo uygulamaları, hem kullanıcıya sağlanan yukarıdaki özellikleri içermezler hem de çok fazla zaman ve çaba gerektirirler. Artık formülasyon yazılımları, sadece formülasyon hazırlama konusunda değil, aynı zamanda satın alma, yasal düzenlemelere uygunluk, üretim, kalite kontrol ve satış gibi fonksiyonlarda, organizasyonun tamamında verimliliği arttırmak için kullanılabilecek farklı yazılımlarla da entegre çalışabilecek yapıda olmalıdırlar.