Röportaj: Namık Kemal Parlak
Türkiye Ürün İhtisas Borsası (TÜRİB), Türkiye tarım sektöründe dönüşüme öncülük ediyor. Son beş yılda lisanslı depo kapasitesinde üç kat artış sağlandı. TÜRİB, 2024 yılında ürün piyasası aracı kurumlarını ekosisteme entegre ederken, 2025’te vadeli işlem piyasasını hayata geçirmeye hazırlanıyor. TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali, Değirmenci dergisine verdiği bu özel röportajda gıda arz güvenliğini sağlama, piyasa şeffaflığını artırma ve Türkiye’yi tarımsal inovasyonda küresel bir lider olarak konumlandırma hedeflerine yönelik stratejik girişimleri paylaşıyor.
Ali Kırali | TÜRİB Genel Müdürü
Türkiye tarım ekosisteminin gelişimi ve sürdürülebilirliği için önemli çalışmalara imza atan Türkiye Ürün İhtisas Borsası (TÜRİB), faaliyete geçişinin 5. yılını kutluyor. Değirmenci dergisine röportaj veren TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali, geride kalan 5 yıllık süreçte kurumun kaydettiği önemli ilerlemeleri anlattı, gelecek hedeflerine dair değerlendirmelerde bulundu. Kırali, tarımsal ürünlerin sağlıklı ve güvenilir şekilde depolanmasını sağlayarak gıda güvenliğine önemli katkıda bulunan lisanslı depoculuğun gelişmesinde TÜRİB’in rolüne değindi. Elektronik Ürün Senedi (ELÜS) ve lisanslı depoculuğu bir adım daha ileri götürecek Ürün Piyasası Aracı Kurumları (ÜPAK) sistemiyle ilgili önemli bilgiler verdi. TÜRİB’in 2025 yılı içinde tarım ürünleri için bir vadeli işlem piyasası kurma planına dair en son çalışmalar hakkında da bilgi verdi.
TÜRİB Genel Müdürü Ali Kırali’nin sorularımıza verdiği cevaplar şöyle:
Sn. Kırali, öncelikle bize Türkiye Ürün İhtisas Borsası’nın temel işlevleri hakkında kısa bilgi verebilir misiniz?
TÜRİB, 5174 sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanunu’nun 53. Maddesi çerçevesinde 08.06.2018 tarihinde kurulmuştur. Tarım paydaşlarını etkin piyasa oluşumu kapsamında merkezi bir platformda bir araya getirerek, sağlıklı, uygun ve gerçekçi fiyattan işlem yapılmasını sağlayarak tarım sektörü ve ekonomisinin istikrarlı büyümesine destek olmak kuruluş amacıdır. Bu kapsamda, 26 Temmuz 2019 tarihinde Elektronik Ürün Senedi (ELÜS) Piyasasını faaliyete geçirmiştir.
Borsamızın faaliyet konusu, 5300 sayılı Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk Kanunu ve ilgili mevzuat çerçevesinde, lisanslı depo işletmecilerince oluşturulan elektronik ürün senetleri ile elektronik ürün senetlerine dayalı vadeli işlem sözleşmelerinin ticaretinin yürütülmesini sağlamaktır.
Söz konusu faaliyet, tarım ürünleri piyasasında tarım üretici ve tüketicilerinin merkezi bir platformda bir araya geldiği şeffaf bir ortam sağlamakta ve alıcı ve satıcıların bir araya gelmesi ile oluşan fiyatların yayınlanması sureti ile tüm paydaşlara bilginin eş anlı iletilmesini kapsamaktadır.
TÜRİB’İN İLK 5 YILINDA BÜYÜK DÖNÜŞÜM
TÜRİB, bu yıl 5. kuruluş yıldönümünü kutluyor. Bu süre zarfında elde edilen önemli kazanımları ve başarıları anlatır mısınız?
Ürün ihtisas borsacılığı ekosisteminin temel direği, çiftçilerimiz ve onların ürettiği ürünlerin saklandığı lisanslı depolar. Ürünlerin saklandığı lisanslı depo kapasitesi, TÜRİB’in faaliyete geçişinin beşinci yılında yaklaşık 3 kat artarak 12 milyon tona yaklaşmıştır. Lisanslı depo işletme sayısı 219’a yükselmiş olup, 48 il, 145 ilçedeki 297 farklı lokasyonda hizmet vermektedir. Orta vadede saklama kapasitesinin 16 milyon tona çıkması beklenmektedir. Böylece yaklaşık 36-41 milyon ton arasında değişen ülkemiz hububat rekoltesinin %40’ına sağlıklı ve güvenli şekilde hizmet verilebilecektir.
Faaliyete geçişinin beşinci yılında ELÜS Piyasası’nda kayıtlı yatırımcı sayısı 8 kat arttı. 236.000 kişi işlem yapmak üzere TÜRİB’e kaydoldu. Yatırımcıların %3’ü tüzel kişi, %97’si çoğunluğu çiftçilerden oluşan gerçek kişidir. Çok yakında faaliyete geçecek ürün piyasası aracı kurumlarının (ÜPAK) faaliyette olmadığı dönemde, alıcı ve satıcılar doğrudan TÜRİB’e emir iletmektedir. Ürün Piyasası Aracı Kurumları’nın (ÜPAK) faaliyete geçmesinin ardından yatırımcı sayısında ciddi bir artış beklemekteyiz.
TÜRİB’in toplam işlem hacmi 227 milyar TL’yi bulurken, işlem miktarı 45,2 milyon tonu, işlem adedi 1,2 milyonu aştı. Buğday, mısır, arpa ve ayçiçeği tohumu başta olmak üzere TÜRİB’de işleme açık 17 ürünü temsil eden ELÜS’lerin tamamında işlem gerçekleşti. Lisanslı depoculuk ürün yelpazesine yeni katılan kanola ve peynirle de 19 ürüne ulaştık. Bunlardan da ilk ELÜS ihraçlarının yapılmasını beklemekteyiz.
TÜRİB’in sektörün gösterge eksikliğini gidermek amacıyla 2021 yılından itibaren yayımlanmaya başladığı TÜRİB Tarımsal Ürün Endeksleri sektör için önemli bir kazanımdır. Bu endeksler piyasa göstergesi olmanın yanı sıra tarım piyasasında ihraç edilen menkul kıymetlere de baz teşkil etmektedir. Bu endeksler sayesinde finans sektöründe yeniliklere imza atılmıştır. Bunlar Türkiye’nin ilk TÜRİB Ekmeklik Buğday Endeksli Kira Sertifikası (Sukuk) ve Varlığa Dayalı Menkul Kıymet (VDMK) ihraçlarıdır. TÜRİB, Ekmeklik Buğday Endeksi’ne dayalı ihraçlar vesileyle tarım sektörüne yönelik finansal ürünlerin tasarımında önemli bir rol üstlenmiştir. Endekslerimizin belirlenme sistemi ve yöntemi buluş olarak TürkPatent’den 21.01.2022’de patent almıştır.
Borsamız faaliyete geçmesinden itibaren 1,5 yıldan az bir sürede yürütmekte olduğu projelerde T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından Ar-Ge Merkezi olarak onay aldı. 23 Mart 2021 tarihi itibarıyla onaylanan Ar-Ge merkezimiz öncesinde ve sonrasında tarım ekosistemine önemli katkıları olan projelere imza attık ve bunları ödüllerle taçlandırdık. Tarımın Nabzı, Çiftçinin ve Yatırımcının Pusulası TÜRİB Tarımsal Ürün Endeksleri Çözümü ile IDC DX 2021’de “Endüstriyel Ekosistemin Geleceği” kategorisinde 1. olduk. Sözleşmeli Tarım FINTECH Çözümü ile IDC DX 2020’de “Dijital Dönüşüm” kategorisinde 3. olduk. TÜRİB ELÜS İşlem Platformu Projesiyle IDC CIO Summit 2020’de “BT Maliyet Verimliliği” kategorisinde 3. olduk.
2021’den bu yana tarım ekosisteminin dijital dönüşümü ve fintek çözümleri sunmak kapsamında TÜRİB Ar-Ge Merkezi’nde odağımız ELÜS Piyasası’nın aracılı sisteme taşınması ve vadeli işlem piyasası altyapısı için TÜRİB Teknolojik Dönüşüm Projesi “TÜRİS”, piyasa gözetimine yönelik Yapay Zeka Destekli Piyasa Gözetim Projesi ve tarım sektöründe şeffaflığı artırmaya ve veri ihtiyacını gidermeye yönelik yeni göstergeler oluşturma ve piyasa verilerinin veri dağıtım şirketleri üzerinden yayımı çalışmaları oldu.
TÜRİS projesiyle edindiğimiz teknolojik altyapı katılım finansına yönelik kısa vadeli fon ihtiyacının giderilmesinde emtia ticareti ayağının ELÜS üzerine yapılması üzerine teverruk piyasasını hızla geliştirmemizi sağladı. 2022 ağustosunda teknik çalışmaları tamamladık, mali konulardaki mevzuat gereksinimini Gelir İdaresi Başkanlığı ile çalışmaları tamamladığımızda bu piyasayı da devreye almayı hedefliyoruz.
Teknoloji yoğun hizmet vermemiz nedeniyle, bilgi güvenliği ve bilgi teknolojileri hizmet yönetim süreçlerimizi optimize etmek, güvenlik açıklarını kapatmak ve rekabet gücümüzü artırmak amacıyla ISO 27001 Bilgi Güvenliği Yönetimi Sistemi ile ISO 20000-1 Bilgi Teknolojileri Hizmet Yönetimi Sistemi belgelerini almak için çalışmalarımız son aşamaya gelmiştir. Ar-Ge Merkezi olarak bu belgeleri almayı önemsiyoruz. Bu kapsamda durum (gap) analizi yaptık, politika ve prosedürlerimizi gözden geçirdik, iç denetimlerimizi ve personel eğitimleri tamamladık. Bu yıl içinde belgeleri almak için başvurmayı hedefliyoruz.
LİSANSLI DEPOLAR: GIDA ARZ GÜVENLİĞİNİN SİGORTASI
Lisanslı depoculuğun Türkiye tarım ekosistemindeki rolü ve artan kapasitenin önemi hakkında değerlendirmede bulunur musunuz?
Türkiye, tarım potansiyeli yüksek bir ülke. Başta iklim değişikliği kaynaklı değişen yağış rejimi ve jeopolitik riskler sonucu üretim zorlu şartlarda yerine getiriliyor. Hububat özelinde değerlendirdiğimizde, ülkemizde Mayıs-Temmuz döneminde arpa ve buğday, ikinci ekilişlerle birlikte Ağustos-Aralık döneminde mısır hasadı yapılmaktadır. Tarım emtiasının belli bir dönemde hasat edilip, yıl boyunca tüketilmesi, ürünlerin sağlıklı koşullarda ve israfın, firenin minimize ederek saklanmasını zorunlu kılmaktadır. Bu bağlamda ELÜS’e konu ürünlerin saklandığı, modern teknolojiyle donanmış lisanslı depoları, ‘gıda arz güvenliğinin sigortası’ olarak görüyoruz.
Son yıllarda, özel sektörün yatırımlarını hızlandırmasıyla birlikte lisanslı depo saklama kapasitesi 2019’dan 2024’e 4 milyon tondan 12 milyon tona yükselmiştir. Ticaret Bakanlığı’na yapılan başvurular baz alındığında orta vadede 16 milyon ton, uzun vadede 20-25 milyon tonluk bir saklama kapasitesine ulaşılması hedeflenmektedir. 2024 yılı Ağustos ayı itibarıyla 219 lisanslı depo Türkiye hububat rekoltesinin %30’una denk gelen ürüne 297 farklı lokasyonda hizmet sunmaktadır. Bu geniş hizmet ağının gıda arz güvenliğinin sağlanmasına ve ürünlerin sağlıklı koşullarda saklanması sayesinde önemli katkılar sağlamaktadır.
Lisanslı depo kapasitesindeki artış, çiftçilerimizin bu sistemi kullanmalarını ve ürünlerini ELÜS üzerinden şeffaf bir şekilde pazarlamalarını her zamankinden daha önemli hale getirmiştir. ELÜS ile dijitalleşen ürünler, şeffaf bir piyasada denetim ve gözetim altında işlem görerek çiftçilerin ELÜS’lerini teminat olarak gösterip finansmana daha kolay erişmelerine olanak tanımaktadır. Bu durum, tarım sektörüne ve gıda arz güvenliğine ciddi katkılar sunmaktadır.
Lisanslı depolar, tarım piyasalarının sürekliliğinin yanı sıra gıda güvenliği için de gerekli olan altyapıyı sağlamaktadır. Lisanslı depolar, ürünlerin sağlıklı şekilde saklanmasını ve hasat dönemleri ile tüketim arasındaki zaman farkı sebebiyle oluşabilecek arz açıklarını gidermesi açısından öneme sahiptir. Özellikle küresel ısınma ve iklim değişikliğinin yol açtığı üretim istikrarsızlıkları, lisanslı depolar sayesinde bertaraf edilebilecektir.
ÜPAK İLE TARIM ÜRÜNLERİNDE YENİ DÖNEM
Ürün Piyasası Aracı Kurumları (ÜPAK) sisteminin yıl sonundan önce devreye alınacağını açıkladınız. Hem ÜPAK sisteminin uygulanması hem de bunun Türkiye tahıl piyasaları üzerindeki beklenen etkisi hakkında bilgi verebilir misiniz?
Borsalarda aracılı yapı, yatırımcıların doğrudan borsayla değil, aracı kurumlar aracılığıyla işlem yapmasını ifade eder. Bu sistemde aracı kurumlar, yatırımcılar adına alım-satım emirlerini borsaya iletir ve işlemleri gerçekleştirir. Aracılar, borsanın etkin ve verimli çalışmasına, yatırımcı tabanının genişlemesine, piyasa likiditesinin artmasına ve genel olarak piyasa güvenliğine katkıda bulunarak önemli bir rol üstlenirler.
ÜPAK’lar faaliyete geçene kadar, borsamızda yatırımcılar ELÜS Piyasası’na doğrudan kendileri emir ileterek işlemlerini gerçekleştiriyorlardı. Aracılık sisteminin ELÜS Piyasası’na entegrasyonu, ÜPAK’lar aracılığıyla, tarımsal ürünlerin ticaretinde yenilikler sunacak. Bunlardan başlıcaları şunlar:
Kullanıcı Dostu Emir İletim Ara Yüzleri ve Mobil Aplikasyonlar: ÜPAK’lar, yatırımcıların ve çiftçilerin işlemlerini kolaylaştırmak için kullanıcı dostu emir iletim ara yüzleri ve mobil aplikasyonlar sunarak, işlemlerin daha hızlı ve verimli yapılmasını sağlayacak.
Geniş Erişim İmkanı: ÜPAK’lar, ülke genelinde yaygın acentelikler ile daha geniş bir çiftçi ve yatırımcı kitlesine erişim imkanı sunacak, böylece tarım piyasasının derinliğini ve işlem hacmini artıracak.
ELÜS Dönüşüm Süreci Bilgilendirmeleri: Ürünlerin ELÜS’e dönüştürülme süreci hakkında sahada yapılan etkin bilgilendirmeler, çiftçilerin bu süreçlere daha bilinçli katılmasını ve ürünlerini daha verimli şekilde pazarlamalarını sağlayacak.
Koordinasyon ve Köprü Görevi: TÜRİB, lisanslı depo işletmeleri ve yatırımcılar arasında köprü görevi görecek ÜPAK’lar, işlemler arasındaki koordinasyonu sağlayarak sistemin daha düzenli ve güvenli çalışmasına katkıda bulunacaktır.
Hızlı Operasyonel İyileştirmeler: Yatırımcılar ile birebir muhatap olan ÜPAK’lar, sahadan gelen geri bildirimleri hızlıca değerlendirerek, ihtiyaç duyulan operasyonel iyileştirmelerin hızlı bir şekilde devreye alınmasına olanak tanıyacaktır.
Finansal Bilinçlendirme ve Danışmanlık: Çiftçilere finansal kaynaklara erişim konusunda bilinçlendirme ve gerektiğinde danışmanlık hizmeti sunacak ÜPAK’lar, çiftçilerin üretime teşvik edilmesini ve finansal güçlenmesini destekleyecekler.
Risk Yönetimi Verimliliği: Müşteri sayısının ve işlem hacminin artması ile birlikte, ÜPAK’lar müşteriyi tanıma ilkeleri doğrultusunda daha etkili risk yönetimi yaparak, işlemlerin güvenliğini ve piyasa istikrarını destekleyecekler.
Dijitalleşme ile Kolay Erişim: Dijitalleştirilecek süreçler sayesinde bilgi ve belgelerin daha kolay erişilebilir hale gelmesi, işlem süreçlerini hızlandırarak yatırımcıların ve çiftçilerin işlerini kolaylaştıracaktır.