Dünya ticaretinde önemli yem hammaddelerinden biri olan ATK’nın (ayçiçeği tohumu küspesi) uluslararası ticaret miktarı yıllık bazda 6,8 milyon tonu geçmiştir. Türkiye’nin ise 2020 yılında 1 milyon tonun üzerinde ayçiçeği küspesi ithal edeceği tahmin edilmektedir.

Güneşe âşık ayçiçeği (Helianthus annuus) bir diğer adı ile günebakan, papatyagiller (Asteraceae) familyasından çekirdekleri ve yağı için yetiştirilen, düşük asitli, sarımtırak renkli sıvı yağı olan ve sarı büyük çiçekli bir tarım bitkisidir. Ayçiçeği, ihtiva ettiği yüzde 65-70’lik yağ oranı nedeniyle günümüzün en önemli yağ bitkilerinden biridir. Hayvancılıkta ve karma yem sanayiinde kullanılan hammaddeler içerisinde de en önde gelenlerden birisi yağlı tohumlar kullanılmak sureti ile yağ sanayi endüstrisinin yan ürünleri ya da bir başka deyişle küspelerdir.

Küspeler karma yem yapımının vazgeçilmez unsurlarından olup, yem karışımlarının, yemi enerji bakımından zenginleştirme ve özellikle de pelet yem üretiminde hem miktar, hem de kalite yönünden (ağırlıklı protein kaynağı) zenginleştirmek amacıyla kullanılmaktadır.

Dünya üzerinde genel olarak yağlı tohumların yağı alındıktan sonra, proteince zengin ürün olan küspeyi elde etmek için üç yöntem ile işleme yapılır.

• 1. Hidrolik pres yöntemi (adi pres yöntemi) • 2. Devamlı pres yöntemi (ekspeller yöntemi) • 3. Solvent ekstraksiyon yöntemidir.

Hidrolik pres yöntemi fazla iş gücü gerektirmekte, yağın tamamına yakını alınamamaktadır. Bu sebeple çok efektif kullanılan bir yöntem değildir.

Devamlı Pres Yönteminde hammadde sırasıyla; temizleme, kırma, kurutma (8 dakikada, nem oranı %2’ye azaltılır) daha sonra (ısı 30°C’den 130°C yükselir) buharlı ekspeller yumuşatma kabında 130°C’de 10-15 dakika yumuşaması sağlanır. Ekspeller varili yani burgulu pres işlemi ile helezonik döndürme ve basınç ile 140-150°C’lik ısıya maruz kalarak yağ ayrılır. Elde edilen küspe kalıpları soğutma ve son olarak öğütmeden geçirilir. (%4-5 yağ ile)

Solvent Ekstraksiyon Yöntemiyle yağ alımı; Yağı %15’in üzerinde yağ içeren yağlı tohumlarda örneğin ayçiçeğinde; evvela ön presleme uygulanır, sonra yağ miktarı %10-12’ye düşürülür, solvent ekstraksiyonuna tabi tutulur (Pre-pres solvent ekst). Hammadde sırasıyla temizleme, kırma, öğütme, ısıtma (60°C’de 10 dakika), ezme silindirleri ile tabakalar haline getirme, 45°C’ye kadar soğutma, ekstraksiyon kulelerinde yağ çözücülerle ekstrakte edilme, 97°C’de 10 dakika ısıtma (çözücü ayrılır), 104°C’de 90 dakika kavurma, sonra tekrar soğutma (10-20 dakikada 104°C’den 38°C’ye), işlemlerine tabi tutulur ve süreç öğütme ile son bulur.

Genel olarak küspelerin farklı üretim prosesleri, içeriğindeki yağ miktarlarını değiştirebilmektedir. Dolayısıyla küspenin besleyici değerini etkileyen faktörleri söylememiz gerekirse; üretimi esnasındaki sıcaklık yükseldikçe, amino asitlerin parçalanmaları da yüksek oranda olmaktadır. Proteinlerin değerlendirilme derecesi de haliyle düşecektir. Bir başka deyişle ısıtma süresi uzadıkça protein kaybı söz konusu olacaktır. Hayvan besleme açısından küspede kalan yağ, enerji kaynağı – yağın fazlası, oksidasyona ve acılaşmaya neden olabilmektedir. Acılaşmış yağ da zehirli etki yaratır. A, D, E vitaminleri ile biotinin parçalanmasına yol açar. Linoleik asit oksitlendiğinden – doymamış yağ asitleri eksiklikleri görülür. Hayvanlarda çeşitli sindirim bozuklukları meydana gelir. Bozulmuş ve hoş olmayan kokudan dolayı da hayvan yemi yemek istemez ve yem tüketimi azalır. Yağ, yumurta, et ve süt gibi ürünlerin kalitesi bozulur. Küspelerin genel özellikleri azotun %95’i gerçek protein – proteinin sindirilme derecesi, biyolojik değerliliği yüksek, kalsiyum açısından fakir, fosfor, potasyum ve magnezyum açısından zengin olmalarıdır.

AYÇİÇEĞİ TOHUMU KÜSPESİ NEDİR, NASIL KULLANILIR?

Ülkemizde de en fazla üretimi olan küspelerden birisi olan ATK (Ayçiçeği Tohumu Küspesi) ayçiçeği tohumlarından yağın çıkarılması prosesinin yan ürünüdür. Üretim açısından, soya küspesi, kolza tohumu küspesi ve pamuk tohumu küspesinden sonra dördüncü en önemli yağ küspesidir. Ayçiçeği tohumu küspesi, ülkemizde yaygın olarak; Devamlı Pres Yöntemi (ekspeller yöntemi) ve Solvent Ekstraksiyon yöntemiyle bütün ayçiçeği tohumlarından yağın çıkarılmasından sonra geriye kalan ürünün (posanın) öğütülmesiyle elde edilmektedir. Ayçiçeği küspesinin üretim yöntemleri küspedeki besin maddelerinin miktarı ve kalitesi üzerinde önemli etkiler yapmaktadır. Ayçiçek küspesinin yem değerini en fazla etkileyen faktör ise ürünün içerdiği kabuk miktarıdır. Bilindiği gibi tohumda da kabuk oranı önemli yer tutmaktadır. Tohumdan yağ çıkarılırken kabuk ya tamamen soyulmakta ve ayrılmakta, ya kısmen ayrılmakta veya tamamen kabuklu olarak işlenmektedir. Üretim prosesi tekniği ayçiçek küspesinin içeriğindeki besin madde miktarını etkiler. Çok yüksek ısıya maruz bırakılarak işlenir ise protein ve çeşitli aminoasit miktarlarında azalmalar olabilir. Yine Ayçiçek Tohumu Küspesi (ATK), sülfür içeren aminoasitler açısından zengin olduğundan diğer protein kaynakları ile beraber ya da sentetik aminoasitler olan lysine ve threonine ile birlikte kullanılmaz ise rasyona sınırlı miktarda girilmek zorunda kalır.

Kabuğun sindirilme derecesi ve yem değeri çok düşük olduğundan, elde edilen küspelerin değeri de içerdiği kabuk oranı ile orantılı olarak değişiklik göstermektedir. Ayçiçek Küspesindeki kabuk miktarı çoğaldıkça bu defa ham selüloz miktarı doğru orantılı olarak yüksek olacaktır. Besin maddelerinin sindirilme derecesi de düşecektir.

Bu bağlamda piyasada iki tip ayçiçeği küspesi bulunmaktadır.

Bunlardan birisi, % 2-3 yağ içeren düşük ham proteinli buna karşılık fazla kabuklu olmaları sebebiyle ham selüloz içeriği yüksek olan kabuk karıştırılmış küspelerdir. Bu küspeler gerçek ekstraksiyon küspelerinden pek ayırt edilememektedir. Dikkatli bakıldığında küçük topaklar oluşturmaları ve yapılarının bozulmamış kabuk içermeleri ile kolayca tanınabilmektedir. Kabuğu ayrılmamış tohumlardan elde edilen küspenin besleyici değeri düşüktür. HP %22-42 – Lizin değeri düşük ve proteinin biyolojik değerliliği orta seviyelerdedir.

Kabuğu hiç ayrılmamışsa Ekspeller Ayçiçeği küspesinin protein oranı %15’e kadar düşmekte, selüloz oranı ise %38’e kadar çıkabilmektedir. Kabuk oranı yüksek olan küspelerin fosfor oranı da düşer.

Diğer küspe türü ise, kabuk oranı düşük olan küspelerdir. Genel olarak solvent ekstraksyonu daha düşük yağ içeriği ile sonuçlanır. Aynı zamanda kabuk ayırması, lif içeriği azaltarak daha zengin proteinli bir yem elde edilir.

Bu tip küspelerde yağ oranı %1,5’i geçmemektedir ayrıca protein oranı da kabuk içerene göre çok daha fazladır.

Kabuk oranı düşük ayçiçeği küspesi, diğer küspelere göre kükürtlü amino asit konusunda daha zengindir.

Yüksek protein ve aminoasitlerin yanı sıra, vitamin E ve B, fosfot, lif ve potasyum kaynağıdır. Ayçiçeği küspesi rengi (az kabuğu içeren küspelerin rengi daha açıktır) çıkarma sürecinde kabuk ayırma derecesine bağlı olarak içeriğinde fazla kabuk olanlar griden siyah rengine değişir.

Ayçiçek küspesinde metabolize olabilir enerji aralığı (ME) kJ: Kanatlılarda 1900-2300 kcal/kg, ruminantlarda ise 2300 – 2700 kcal/kg’dır. Piyasalarda tam dekortike yemleri (yüksek protein, düşük lifli ), kısmen dekortike yemleri ve bu sınıfların arasında net bir ayrılık olmayan dekortike yemleri (düşük proteinli, yüksek lifli) bulunmaktadır. Balık küspesi, ayçiçeği küspesi veya soya küspesi gibi proteinli küspeler genel olarak protein içeriğine göre, mesela "28", "36", "46’’ vs. protein kademleri ile sınıflandırıp satılmaktadır.

Ayçiçeği küspesi hoş tadı ve kokusuyla tüm hayvanlar tarafından sevilerek tüketilir. Ayçiçeği küspesi fosfor ve demir açısından yüksektir. Diğer mineraller orta durumdadır. Günümüze kadar içeriğinde hayvanların gelişimine ve büyümesine engel olacak herhangi bir toksik maddeye rastlanmamıştır.

Ayçiçeği tohumu küspesi, besin madde profili soya fasulyesi küspesinin tamamlayıcısı olup, süt ve besi sığırı rasyonlarında etkili bir kombinasyon yaratabilir.

KÜMES HAYVANLARI, BALIK ÜRETME VE YETİŞTİRME Ayçiçeği küspesinin yumurta tavuklarında yumurta verimi üzerine olumlu etkisi olduğu bildirilmektedir. Broyler karmalarının ham proteinin %15-20’si, yumurtacı tavukların ise %30-35’i rahatlıkla ayçiçeği küspesinden sağlanabilir.

Yüksek proteinli ve düşük lifli ayçiçeği küspesi kümes hayvanların yemlerinde, ancak genel olarak soya küspesinin bir kısmı yerine kullanılmaktadır. Lizin takviyesi yüzde beş ayçiçeği küspesi üzerinde içeren tavuk diyetlerinde dâhil edilmesi gerekmektedir. Treonin etlik piliçler ve yumurta tavukları için ikinci bir sınırlayıcı aminoasittir.

Etlik piliçlerin diyetlerine dâhil edilebilen ayçiçeği küspesi azami miktarı her püre diyetlerinde %15 ve topak diyetlerinde %30 olarak mümkün görünmektedir; daha yüksek miktarları ise performansına olumsuz etkileyebilmektedir.

Yeterli miktarda ek lizin dâhil edildiği halde, yumurta tavukların yemlerinde olan ayçiçeği küspesi %100 tamamlayıcı proteinlerin yerine kullanılabilmektedir (soya küspesi dâhil olmak üzere).

Soya küspesinden daha az proteine sahip olmasına rağmen, ayçiçeği küspesi, özellikle geviş getiren ruminant ve tavşanlar için ve belirli koşulların sağlandığı müddetçe de kümes hayvanları ve balık üretimi için değerli bir hayvan yemi olarak bilinmektedir. Kanatlı rasyonlarında aşırı kabuklu ayçiçek küspesi kullanılmaz. Yumurta tavuğu rasyonlarında aşırı kabuklu ayçiçek küspesi kullanıldığında yumurta kabuğunda leke oluşturmaktadır. (içeriğindeki klorogenik asitten ötürü)

Balık yemlerinin hazırlanmasında, başlıca yüksek protein kaynağı olarak, dengeli bir aminoasit içeriğinden dolayı balık unu ana protein kaynağı olarak kullanılmaktadır. Ancak balık ununun artan fiyatı ve elde edilmesindeki belirsizlik bunun yerine geçebilecek daha ucuz ve kolay elde edilebilen bitkisel protein kaynaklarının balık üretim rasyonlarında kullanılmalarını zorunlu kılmaktadır.

İçerdikleri anti besinsel maddelere rağmen, yağlı tohumların balık ununa göre düşük fiyatlı oluşu ve elde edilebilirliğinin kolay olması nedeniyle hayvan yemlerine ilavesi avantaj teşkil etmektedir. Son yıllarda balık yemi ve balık üretim çiftliklerinin yemlerinde kullanılan bitkisel protein kaynaklarının başında da soyadan sonra ayçiçeği tohumu küspesi gelmektedir.

SIĞIRLAR Süt yemleri gibi, ayçiçeği küspesi sığır rasyonlarında tamamlayıcı proteinin tek kaynağı olarak tamamen yeterli olabilir. Ayçiçeği küspesi sığır üzerinde yapılan çalışmalarında, üre, soya fasulyesi ve pamuk yemeği ile kıyaslanmış ve büyüyen düveler için soya küspesine eşdeğer olduğu ortaya çıkmıştır.

%31 protein ayçiçeği küspesi, dönüşümlü yemlerin oranlarının %20’ye eriştiğinde üre gibi uygun olduğu ve yüzde 11’e kadar keten tohumu yedirildiğinde uygun olduğu tespit edilmiştir. %22 oranında ayçiçek küspesi ile beslenenler, kuru madde artışını göstermesinin yanı sıra, ham protein sindirilebilirliği ve yüksek azot tutması ile sonuçlandığı gözlenmiştir.

Sınırlı çalışmalar, sığırların tam kabuklarından ayrılmış %41 ayçiçek proteinli küspesi yerine, %28 ayçiçek proteini küspesiyle beslendiklerinde kilo artışının daha az olduğunu ortaya koymuştur. Bu farkın mısır bazlı orana göre, arpada daha fazla olduğu tespit edilmiştir.

SÜT İNEKLERİ Yüksek yağ oranı içeren ayçiçeği küspesi süt yemleri için mükemmel bir yem kaynağıdır. Modern süt yemlerinin çoğuna, emziren ineklerin diyetlerinde yağ eklemektedir. Ayçiçek küspesindeki yüksek yağ oranı yağ takviyesi gereksinimlerini kısmen veya tamamen ortadan kaldırır.

Ayçiçeği küspesi de genç buzağıların ve büyüyen düvelerin yemlerinde kullanılmaktadır. Ağırlık artışı ve yem tüketimi ayçiçeği küspesi veya soya küspesi ile beslenen buzağılar ve düveler için birbirine yakındır. Sindirim denemelerinde protein sindirilebilirliğinin hem yemek rasyonlarında (%79) aynı olduğu, ancak enerji sindirilebilirliğinin ayçiçeği küspesi rasyonlarında (%73) biraz daha az olduğunu tespit edilmiştir.

Dünya ticaretinde önemli yem hammaddelerinden biri olan ATK’nın (ayçiçeği tohumu küspesi) uluslararası ticaret miktarı yıllık bazda 6,8 milyon tonu geçmiştir. Türkiye’nin ise 2020 yılında 1 milyon tonun üzerinde ayçiçeği küspesi ithal edeceği tahmin edilmektedir.